Евразия күсмә цивилизациялар музейы

Визит-үҙәге "Тура-хан"

/

/

Визит-үҙәк бинаһының һәм йәйәүлеләр һуҡмағының архитектура-художестволы ҡарарҙары кәрәкле функционаллекте тәьмин итә һәм тирә-яҡ ландшафтҡа органик рәүештә тура килә.

Парковканан Тура-хан мавзолейына тиклем бормалы йәйәүлеләр һуҡмағы алып бара. Ул Урталағы Визит-үҙәк бинаһы аша үтә, ике айырым блок барлыҡҡа килтерә. Шулай итеп, килеүселәр символик портал аша «бина аша» һуҡмаҡ буйлап үтеү мөмкинлегенә эйә. Һуҡмаҡ буйлап йөрөү кешене Тура хан мавзолейына барырға әҙерләй.

Һуҡмаҡ

Комплексы

Һәйкәл

Тура-хан кәшәнәһе урта быуаттар дәүеренең тарих, архитектура һәм археология ҡомартҡыһы, Рәсәйҙең федераль әһәмиәттәге мәҙәни мираҫы объекты, дәүләт тарафынан һаҡлана. Мавзолей Башҡортостан Республикаһының шишмә районында Түбәнге Термә ауылынан алыҫ түгел урынлашҡан.

Тура-хан мавзолейынан тыш, был комплекс Кесе кэшэнэ емереклектәрен, шулай уҡ улар тирәһендәге боронғо мосолман зыяратын үҙ эсенә ала. Булған мәғлүмәттәр Тура хан мавзолейы урындағы хакимдың ғаилә ҡәберлеге тип раҫларға мөмкинлек бирә.

Йәйәүлеләр һуҡмағы

Визит-үҙәге

Беҙ Үҙәкте булдырҙыҡ, ул, бер яҡтан, тирә-яҡ ландшафтҡа органик рәүештә тура килә, икенсе яҡтан, мавзолейҙың мәҙәни мираҫына арналған арауыҡ булып тора. Бында килеүселәр һәйкәл тарихы тураһында мәғлүмәт ала, даими йәки ниндәй ҙә булһа ваҡытлыса экспозицияны ҡарай, шулай уҡ лекцияла ҡатнаша, ҡыҫҡа метражлы тематик фәнни-танып белеү видеоларын, ниндәй ҙә булһа сараларҙы ҡарай ала. Килеүселәр өсөн матур ял итеү зонаһы атмосфералы кафе бар, уның интерьеры элементтары күсмә мәҙәниәтте сағылдыра. Унда һеҙ балалар зонаһын һәм сувенир продукцияһы менән витрина табырһығыҙ.

Тура-хан кәшәнәһе

"Тура-хан" Визит-үҙәге интерактив йәмәғәт киңлеге булып тора, ул мәғрифәтселек функцияларын музей коммуникацияһы элементтары менән берләштерә. Шуныһы мөһим, был классик музей түгел: бында туристик төркөмдәргә экскурсия хеҙмәтләндереүен Эксперттар ЕВРАЗИЯ күсмә цивилизациялар музейы АНО — ның ғилми хеҙмәткәрҙәре һәм проект сиктәрендә тикшеренеүҙәрҙә туранан-тура ҡатнашҡан йәлеп ителгән белгестәр тормошҡа ашыра.

Үҙәк концепцияһы музей инфраструктураһының бөтә объекттарына мотлаҡ гидтар оҙатыуынан тыш үҙ аллы йөрөү мөмкинлеген күҙ уңында тота. Йыл дауамында ҡунаҡтар көн һайын эске амфитеатрҙа документаль фильмдарҙың тематик кино күрһәтеүҙәренә, шулай уҡ аутентик кухнялы кафеларҙа ял итә ала.

Бынан тыш, бында даими рәүештә уникаль проекттар тормошҡа ашырыла: алдынғы тарихсылар, архитекторҙар һәм мәҙәниәт эшмәкәрҙәре ҡатнашлығында ялан семинарҙары, шулай уҡ күләмле мәҙәни-мәғариф саралары. Был арауыҡ күсмә цивилизациялар мираҫы менән танышыу өсөн генә түгел, ә фән, сәнғәт һәм хәҙерге йәмғиәт араһындағы йәнле диалог өсөн дә булдырылған.

Туристик маршрут «Күсмә тормош юлы": Дала тарихына сумыу
Парковканан башланған бормалы йәйәүлеләр һуҡмағы Тура хан мавзолейына алып бара, визит-үҙәк бинаһын үтеп инә һәм уны ике айырым блокка бүлә. Маршрут килеүселәргә бина аша, хәҙерге һәм үткәнде тоташтырыусы символик портал аша үтергә мөмкинлек бирә. Трасса буйлап йөрөү Тура хан мавзолейына барыуға әҙерлек булып тора, үткәнгә төшөү һәм тәбиғәт менән берләшеү атмосфераһын булдыра.
Асыҡ һауалағы Экспозиция Тура-хан визит-үҙәге фасадынан башлана, унда төрки һәм монгол халыҡтарының традицион орнаменттары менән биҙәлгән колонналар маршруттың старт нөктәһен символлаштыра.

Быуаттар аша юл
Мавзолейға алып барған йәйәүлеләр һуҡмағы Евразия далаһы тарихының «тере дәреслегенә» әйләнә. Юл буйлап төп дәүерҙәрҙе асыусы 14 тематик стенд ҡуйылған: күсмә империяларҙың барлыҡҡа килеүенән Алып Алтын Урҙаның сәскә атыуына тиклем.

Маршруттың кульминацияһы: Тура-хан мираҫы
Сәйәхәт боронғо некрополь менән уратып алынған Тура-хан мавзолейы янында тамамлана. Бында, күҙәтеү майҙансығында, архитектура ҡомартҡыларын даланың сикһеҙ киңлектәре менән тоташтырыусы панорама асыла. Был урын һуңғы нөктә генә түгел, ә аңлау мәле лә була: халыҡтарҙың яҙмыштары, сауҙа юлдары һәм Евразияның сикһеҙ күге аҫтында бөйөк яулап алыуҙар нисек үрелеп бара.

Бинаның уң ҡанаты: тарихи реконструкцияларҙың мини-экспозицияһы
Визит-үҙәктең уң ҡанатында интерактив мини-экспозиция урынлашҡан, унда музей артефакттарының теүәл күсермәләре ҡуйылған. Урта быуат ҡәберлектәренең архитектура үҙенсәлектәрен күрһәтеү өсөн күреү әсбабы булып хеҙмәт иткән Тура-хан мавзолейының бәләкәйләштерелгән моделе үҙәк элемент булып тора. Янында мавзолейға терәлеп торған некрополь тергеҙелә, шулай уҡ хөсәйен-бәк ҡәберлегендә ерләнгәндәрҙең ҡиәфәте реконструкциялана, был килеүселәргә үткәндәргә «күҙ һалырға» мөмкинлек бирә.

Ислам мираҫы хазиналары
VII быуатта ислам таралыуы менән бәйле ҡомартҡыларҙың күсермәләре айырым урын биләй. Махсус витриналарҙа Иртә ислам дәүеренең символдары Булған «Усман Ҡөрьәне» һәм Хәлиф Ғүмәр ибн Әл-Хаттаб ҡылысы репликалары ҡуйылған. Был артефакттар Урал-Волга буйы башҡорт һәм татар халыҡтарының рухи нигеҙе сифатында исламды раҫлауға булышлыҡ иткән төп фигуралар булараҡ хөсәйенбәк һәм Тура-хандың ролен һыҙыҡ өҫтөнә ала.

Алтын Урҙаның картографияһы һәм археологияһы
Тарихи контекстҡа сумдырылыу өсөн Айырым стендта XIII-XV быуаттарҙағы Дала Евразияһының дәүләт сиктәрен һәм этностарҙың таралыуын билдәләүсе картекле картаһы урынлаштырылған. Ул Монгол империяһының ғәйәт ҙур масштабтарын һәм уның административ ҡоролошон асыҡ күрһәтә. Экспозицияны башҡортостанда ҡаҙыныуҙар ваҡытында табылған Алтын Урҙа артефакттарының репликалары тулыландыра. Хәҙерге тикшеренеүҙәр Раҫлауынса: XIV-XV быуаттарҙа был территория иҡтисади яҡтан үҫешкән, идара итеү системаһы аныҡ булған төбәк була.

Башҡорт халҡының тарихы: боронғонан хәҙерге заманға тиклем
Ҙур бүлек башҡорттарҙың этногенезына арналған. Бында күрергә мөмкин:

• X быуатта Әхмәт Ибн Фадлан ҡулъяҙмаһының Факсимиле башҡорттарҙың беренсе яҙма телгә алыныуы менән;
• Xi быуатта Башҡорт ҡәбиләләре ерҙәре билдәләнгән Мәхмүт Ҡашғари картаһының күсермәһе;
• Мин Ҡәбиләһе Башлығы Ҡәнзәфәр бейҙең шәжәрәһен (род шәжәрәһен) тергеҙеү.

Был уникаль материалдар халыҡтың күп быуатлыҡ тарихын иллюстрациялап ҡына ҡалмай, ә төбәктең мәҙәни коды тураһында хәтерҙе һаҡлап, дәүерҙәр араһында күпер булып хеҙмәт итә.

700м2

Зал майҙаны

Эсендәге нимә

Зал 2 зонанан тора: экспозиция зонаһы, унда музей һәм мәғлүмәт экспонаттары урынлаштырылған, һәм амфитеатр зонаһы, унда докумциялар һәм документаль фильмдар ҡарауҙар үтә.

Төп экспонат Булып Мосолмандарҙың Изге Яҙмаһының иң боронғо ҡулъяҙмаларының береһе Булған Усман Ҡөрьәненең күсермәһе тора, ул Юнеско – ның азия һәм тымыҡ Океан төбәгенең документаль мираҫы реестрына индерелгән.

Визит-үҙәк экспозицияһы

Экспозициялар залы

Усман ҡөрьәне (Шулай уҡ Ғосман Ҡөрьәне, Сәмәрҡәнд куфи Ҡөрьәне, Сәмәрҡәнд кодексы, Сәмәрҡәнд ҡулъяҙмаһы, Ташкент Ҡөрьәне булараҡ билдәле) мосолмандарҙың Изге Яҙмаһының иң боронғо ҡулъяҙмаларының береһе. Был Ҡөрьән Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең иң яҡын сәхәбәләренең береһе һәм кейәүе Усман ибн Аффанға (574 йәки 575 656 йылдар) ҡараған тип иҫәпләнә.

1918 йылдың башында Ҡөрьән Бөтә рәсәй мосолман советына Тапшырыла һәм Өфөгә, Ә 1923 йылда Төркөстан республикаһы үтенесе буйынса Ташкентҡа күсерелә.
1997 йылда китап Юнеско-ның азия һәм Тымыҡ Океан төбәгенең документаль мираҫы реестрына индерелә.

2023 йылдың 26 майында бөтә донъяға билдәле каллиграф, Үзбәкстан халыҡ-ара ислам академияһы хеҙмәткәре Хәбибулла Солих эшләгән был экземплярҙың күсермәһе дуҫлыҡ билдәһе итеп Рәсми рәүештә Башҡортостан Республикаһына тапшырыла.

Был архитектура ҡомартҡыһы XVIII быуаттан һарай, судище (суд бинаһы) һәм ҡәбер өҫтөндәге палата (ҡәберлек) булараҡ телгә алына башлай.6×6 метр ҙурлыҡтағы бина портал-көмбәҙ формаһында, тышҡы япмаһы ҡырлы пирамидаль. Кубик камера һигеҙ ҡырлы барабанға органик рәүештә күсә. Көмбәҙе икеләтә: эске өлөшө ярым сфера формаһында, тышҡы өлөшө конус формаһында. Конустың өҫкө өлөшө һаҡланмаған. Стеналары һәм көмбәҙе урындағы таш тоҡомдарынан эшләнгән. Портал төп бина төҙөлгәндән һуң бер нисә тиҫтә йыл үткәс төкәтмә менән төҙөлгән.

1975-1976 йылдарҙа е.Л. хворостова экспедицияһы (Мәскәү) шурфтар һала һәм ике таланған ҡәберҙе асыҡлай. Реставрация эштәре барышында емерелгән көмбәҙҙең түбәһе һәм иҙән бетонлана. 1985 йылда Г.Н. Гарустович (Өфө) ҡәберлектәр таба. Был табылдыҡтар бинаның урындағы хакимдың ғаилә кәшәнәһе булып хеҙмәт итеүен күрһәтә.

Остромир Евангелиеһы 10561057 йылдарҙа төҙөлгән боронғо славян яҙмаһының пергамент ҡулъяҙма ҡомартҡыһы.был көнсығыш славян, теүәл даталанған ҡулъяҙма китаптарҙың иң боронғоһо.

1806 йылда Ул Император асыҡ китапханаһына (хәҙер Рәсәй милли китапханаһы, Санкт– Петербург) урынлаштырыла. Тәҡдим ителгән факсимиль күсермәһе 1988 йылда Русь Суҡындырылыуының 1000 йыллығына нәшер ителә. Инжил Устав яҙмаһының Ҙур хәрефтәре МЕНӘН XI-XIV быуаттар тантаналы стилендә яҙылған.китаптың аҙағына хәрефтәрҙең Ҙурлығы яйлап арта.

Алтын урҙа оборона ҡоралы панцирьҙарҙан, шлемдарҙан, ҡалҡандарҙан, ҡулсаларҙан торған. XIV быуатҡа иң популяр бронь булып хатангу дегель (башҡа исеме куяк) тора, уның ҡулының яртыһы ҙурлығындағы тимер пластиналары бар, улар изнанканан йәбештерелгән. Панцирь ике ҡабырға киҫелеше булған кирасанан ғибәрәт. Күкрәккә арҡаһына түңәрәк көҙгө япма беркетелә. Алғы өлөшөнә аҫтан аяҡты һаҡлау өсөн аяҡ уртаһына тиклем ике тура мөйөшлө көрәк тегелгән, улар араһында билде һаҡлау өсөн квадрат көрәк. Ҡулдарҙы яурындан терһәккә тиклем һаҡлаған. Башын сфероконик формалағы тотош сүкелгән шлем һаҡлай. Алғы яғы күҙ өҫтөндәге ҡырҡыуҙар, ҡыҫынҡылар, наносник-уҡ һәм бармица муйынды, баш осон һәм яурынды ҡаплап торған ҡулсалы селтәр менән тәьмин ителгән.

Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең сәхәбәһе, Икенсе Тәҡүәле Хәлиф Ғүмәр Ибн Әл-Хаттабтың ҡылысының күсермәһе

Башҡорттарҙы шәхси күҙәтеүҙәр буйынса тасуирлаған беренсе автор Ғәрәп сәйәхәтсеһе Әхмәт ибн-фадлан була. 921-923 йылдарҙа ул ғәббәси хәлифе әл-Мөктәдир илселегенең секретары сифатында Волга Буйы Болгарияһына, Хаким Алмушҡа сәйәхәт ҡыла. Ибн-фадланға ярашлы, башҡорттар тәбиғәт объекттарының һәм күренештәренең үҙ хужалары-рухтары бар тип иҫәпләгән. Был халыҡтың мәжүси донъяға ҡараш системаһы үҫешкән ата-бабалар культын, тотемизмды һ.б. үҙ эсенә ала. Шул уҡ ваҡытта бында мосолман дине үтеп инә башлай. » Беҙҙең арабыҙҙа ислам динен ҡабул иткән һәм беҙҙә хеҙмәт иткән бер кеше бар ине", – тип билдәләне Ибн-фадлан.

Был шәжәрәлә башҡорт ҡәбиләһе Башлығы Мин Ҡәнзәфәр бейҙең шәжәрәһе тасуирлана. Нуғай урҙаһы тарҡалғанда Ул Нуғайҙарҙың Кубанға күсенеп китеү бойороғона буйһонмай һәм 1554-1555 йылдарҙа ҡазанға батша наместнигына минск илселеген етәкләй. Һөҙөмтәлә ҡәбилә Рус дәүләте составына инә. Текста былай тип яҙылған: "О, сопҙаштар, әгәр беҙ бынан китһәк, йәшәй алмаясаҡбыҙ; ерҙе ҡайҙа табырбыҙ, нисек?- Эй, Ҡаҙанфар бей, әгәр үлһәк, бында йәшәһәк, бында ла йәшәйәсәкбеҙ, - тип яуап бирҙеләр...Тере буласаҡбыҙ [йәки] һәләк буласаҡбыҙ, аллаға ышанасаҡбыҙ".

Монгол империяһы территорияһына дүрт улус инә: Джучи Улусы(Алтын Урҙа), Сағатай улусы, Хулагундтар Дәүләте һәм Юань Империяһы. Империя XIII быуат башында, монголдар йәнәсәй ҡырғыҙҙарын һәм Көньяҡ Себерҙең һәм Көнсығыш Ҡаҙағстандың башҡа халыҡтарын буйһондорғас, формалаша башлай. Һуңынан тангуттар батшалығы һәм Ҡытай яулап алына, Көньяҡ Себер, Ҡаҙағстан һәм Урта Азия территорияһы баҫып алына. Артабан монголдар Афғанстанға, Һиндостанға, Иранға юллана, Кавказға һәм Көнсығыш Европаның көньяғы далаларына баҫып инә.
Джучи улусы империяның иң ҙур улустарының береһе була, Себер, Урал, Волга буйы, Ҡара Диңгеҙ Буйы, Каспий Буйы, Урта Азия, Кавказ киңлектәрен биләй. XIII-XV быуат документтарында бында йәшәгән этник һәм ҡәбилә берләшмәләре телгә алына: алшындар, арғындар, барындар, башҡорттар, дербеттар, дулаттар, ҡатағандар, ҡараҡытайҙар, ҡыпсаҡтар, коныраттар, ҡаңлылар, кенегес, кереиҙар, кереиттар, кияттар, мажарҙар, мангыттар, наймандар, сәйҙәр, ойраттар, уактар, уйсундар, уйғырҙар, киңлектәр.
XIII быуатта Монголдар баҫып инеү барышында көньяҡ Уралдың башҡорт ҡәбиләләре, күршеләренең күпселеге кеүек үк, Монгол империяһына бәйлелеген таный. Берәүҙәр быны ирекле рәүештә, икенселәре туранан – тура хәрби баҫым аҫтында эшләй.

Төрки филикографы һәм филологы Мәхмүт Ҡашғариҙың Ҡулъяҙма Әҫәренән Донъя картаһы репликаһы Диван лугат ат-тюрк (Төрки телдәр Һүҙлеге, ХІ быуат), унда башҡорттарҙың таралып ултырыу территорияһы һүрәтләнгән. Ҡашғари әҫәрендә тәүге тапҡыр төрки халыҡтарҙың тел үҙенсәлектәре, уларҙың таралыу географияһы ҡарала. Ғәрәп географтарының классик мәктәбенең бай тәжрибәһен ижади үҫтереп, ул карта үҙәгендә Ҡараханиҙар дәүләтенең билдәле ҙур ҡалаларын һүрәтләй. Унда китапта телгә алынған бөтә төрки халыҡтар һүрәтләнгән. Төп нөсхәһе Миллет ҡулъяҙма әҫәрҙәре Китапханаһында һаҡлана(Г. Истанбул, Төркиә).

Подымаловка ауылы 2010 йылда өфө археологы Г.н.Гарустович тарафынан асыла. Һәйкәлдә тәүге археологик ҡаҙыныуҙар 2017 йылда үткәрелә. Артабан тикшеренеүҙәр 2019, 2022 һәм 2023 йылдарҙа дауам итә. Дүрт баҫыу миҙгелендә һәйкәлдә 5 меңдән ашыу археологик әйбер табыла, уларҙың күбеһе керамика фрагменттарынан тора. Көршәксе түңәрәгендә эшләнгән ҡыҙыл балсыҡ һауыттар фрагменттары өҫтөнлөк итә, Әммә Көньяҡ Урал өсөн һирәк осраған импорт кашин кәсәләре, мискәләр һәм гөлләбдандар фрагменттары ла осрай.

Ҡомартҡыны тикшереү һөҙөмтәһендә археологтар 900-гә яҡын тимер һәм төҫлө металл әйберҙәр таба, шул иҫәптән суйын ҡаҙандарҙың стеналары, бысаҡтар, энәләр, ҡаҙаҡтар, аҫылмалы йоҙаҡтар фрагменттары, балыҡ тотоу ырғаҡтары, ҡалҡан фрагменты, киҫәксәләр, бронебойный уҡ башаҡтары, тавро, баҡыр япраҡлы ҡырҡыуҙар һәм башҡалар.

Һәйкәлдә ауыл халҡы эшләгән һөйәктән эшләнгән әйберҙәр сағыу табылдыҡ булып тора. Һөйәк ҡырҡыусылар билбау өҫтө, уҡ башаҡтары, уйын һөйәктәре һәм башҡа әйберҙәр эшләү өсөн төрлө инструменттар һәм техникалар ҡулланған. Ҡаҙыныуҙар барышында табылған биҙәүестәр быяла һәм таш муйынсаҡтар һәм аҡ металдан биҙәүестәр менән биҙәлгән. Ауыл халҡының сауҙа бәйләнеше Булыулы Тураһында XIV быуат уртаһына ҡараған көмөш һәм баҡыр тәңкәләр һөйләй, улар 2022-2023 йылдарҙа һәйкәлде тикшереү инеү урынында табылған.

Ауыл материалдары килгән һәм урындағы төркөмдәрҙең мәҙәни-ара үҙ-ара эш итеү моделдәрен һәм механизмдарын, Мәҙәни бәйләнештәр йүнәлештәрен, Хужалыҡ алып барыу үҙенсәлектәрен һәм урал алды халҡының алтын Урҙа дәүерендәге башҡа төбәктәр менән иҡтисади бәйләнештәрен реконструкциялау өсөн ҡыҙыҡлы.

Традицион орнамент-халыҡтың сағыу "визиткаһы", ул һәр этник традицияның ҡабатланмаҫ үҙенсәлеген аса. Шул уҡ ваҡытта орнамент халыҡтарҙың генетик, тарихи бәйләнештәрен, уларҙың мәҙәниәтендәге дөйөм ҡатламдарҙы күрһәтә, сөнки мотивтар һәм композициялар, быуындан-быуынға тапшырылып, меңәр йылдар дауамында йәшәргә мөмкин. Дала Евразияһы халыҡтары сәнғәтендә, халыҡтарҙың теге йәки был даирәһен яҡынайтыусы, формалашыу ваҡыты һәм территорияһы буйынса төрлө орнаменталь традициялар бар. Уларҙың иң боронғолары һәм иң киң таралғандары – евразия далаларының иртә күсмә халыҡтары сәнғәтенең йоғонтоһон кисергән боронғо төрки традициялар (Б.э. т. V быуат Б. э. IV быуат). Улар кейеҙ орнаментында,» кускар " сигеүҙәрендә, аппликацияла бар. Көнсығыш Европа һәм Урта Азия төрки халыҡтарының геометрик орнаментында шулай уҡ уларҙың традицияларын яҡынайтыусы мотивтар комплексы бар. Улар туҡыу орнаментына (паластар, келәмдәр) һәм иҫәпләү сигеүҙәренә хас булған. Монгол халыҡтары сәнғәтендә шулай уҡ уларҙың орнаментын яҡынайтыусы будда иконографияһы менән бәйле традициялар бар: Ҡытайҙан, Һиндостандан, Тибеттан килгән символдар йыйылмаһы. Евразия далаһының һәр күсмә халыҡтарының орнамент үҙенсәлеге боронғо орнамент традицияларының һәм яңы территорияларҙа этник-ара үҙ-ара эш итеү һөҙөмтәһендә алынған һуңғы орнаменттарҙың ҡабатланмаҫ ҡушылыуы менән билдәләнә, йәғни. "генетик» һәм "ареаль" компоненттар (субстрат һәм суперстрат).Традицион орнаментта халыҡ сәнғәтен ижад өсөн сеймал менән тәьмин итеүсе хужалыҡ ҡоролошо ла, рухи мәҙәниәт тә (мифологик, анимистик, тотемистик, магик күҙаллауҙар, дини символдар) сағылыш таба.

Тура хан кәшәнәһе Джучи Улусы (Алтын Урҙа) дәүерендәге таш ҡәберлек. Архитектура элементтары буйынса мавзолей портал-көмбәҙ формаһында, тышҡы япмаһы ҡырлы пирамидаль (сатыр) менән ҡапланған. Бөгөнгө көнгә был көньяҡ Уралдың бөтә урта быуат ҡәберлектәренең берҙән-бер, ул үҙенең тәүге ҡиәфәтен һаҡлап ҡалған. Төҙөлгәндән алып мавзолей көмбәҙенең осло түбәһе генә юғалған.

Һәйкәлдең атамаһы халыҡ телендә. Унда ерләнгән кешеләрҙең шәхестәре аныҡ билдәле түгел.

Өфө археологы Г. Н.Гарустович фекеренсә, мавзолейҙың конструктив үҙенсәлектәре Урындағы архитекторҙар тарафынан Иран һәм Урта Азияның архитектура-төҙөлөш традицияларын яңынан аңлау булып тора. Бер үк ваҡытта Башҡортостандың аҡ таш мавзолейҙары(Тура хан һәм Кесе кэшэнэ) һәм Болғар ҡаласығы(Татарстан Республикаһы) ҡәберлектәре төркөмөнөң генетик оҡшашлығы билдәләнә.

Археолог Э.В. Зиливинская, киреһенсә, Урал-Волга Буйының таш мавзолейын Кесе Азия (Анатолия) архитектура мәктәбе менән бәйләй, Ул, Әрмәнстан, Византия һәм Сүриә христиан илдәренең архитектура элементтарын берләштереп, сәлжүк осоронда уҡ үҙенсәлекле була һәм ҡырым һәм Кавказ Аръяғы илдәренә йоғонто яһай. Тура хан кәшәнәһе XIV быуатта төҙөлгән. Уны төҙөгәндә урындағы материалдар эзбизташ һәм ҡомташ ҡулланылған. Төҙөлөш өсөн урынды урта быуат архитекторҙары уңышлы һайлай. Мавзолей бөтә ситтәрҙән күп саҡрымдарҙан күренә. Унан алыҫ түгел «Кесе кэшэнэ» емереклектәре урынлашҡан, ә уның тирәләй мосолман зыяраты урынлашҡан.

Цитатаһы:
Бөтә һәйкәл нәфислеге менән айырылмай, әммә ул, һис шикһеҙ, үҙенең үҙенсәлекле, бөтөн архитектураһы менән матур. Ул ҡурҡыныс ауырлыҡ һәм мәңгелек ҡәлғә тәьҫире ҡалдыра; ул меңәр йылдар буйына башҡорт халҡына үҙенең ижады тураһында шаһитлыҡ биреп торорға тейеш...»

М. А. Круковский географ, этнограф, яҙыусы

Кесе кешене мавзолейы боронғо замандарҙа уҡ төҙөлөп бөтмәгән йәки емерелгән. Һаҡланып ҡалған емереклектәр араһында Тура хан мавзолейын төҙөгәндә ҡулланылған таш тоҡомдары бар. 1985 йылда ҡәберлекте археолог Г. н.Гарустович тикшерә. Ғалимдар мавзолейҙа бер юлы дүрт ҡәберлек таба. Үҙәк ҡәберлектә башы ҡырҡылған ҡатын-ҡыҙ һөлдәһе була. Үлгәндәрҙең кәүҙәләре ағас кәшәнәләрҙә урынлаштырыла һәм баштары менән көнбайышҡа, ә йөҙҙәре көньяҡҡа Табан Мәккә йүнәлешендә борола.

Китапханала төрки халыҡтарҙың, Алтын Урҙаның тарихына һәм мәҙәниәтенә, Шулай уҡ Уралдың археологик тикшеренеүҙәренә арналған һирәк китаптар һәм ғилми баҫмалар бар. Коллекцияға күсмә цивилизацияларҙың бай мираҫын һәм уларҙың төбәк үҫешенә йоғонтоһон асыусы монографиялар, архив материалдары һәм алдынғы ғалимдарҙың баҫмалары инә.

Этногалерея Этнохудожество симпозиумы сиктәрендә ижад ителгән сәнғәт әҫәрҙәре менән таныштыра. Экспозицияла Рәсәй төбәктәренән, Ҡаҙағстандан, Ҡырғыҙстандан, Үзбәкстандан һәм башҡа илдәрҙән рәссамдарҙың халыҡ ижадының традицияларын һәм хәҙерге интерпретацияларын сағылдырған эштәре бар. Айырым бүлек Уникаль биҙәү-ҡулланма сәнғәте әйберҙәрен һәм һынлы сәнғәт картиналарын үҙ эсенә алған Радий Хәбировтың бүләктәренә арналған.

Экспозиция Евразияның мәҙәни киңлегенең берҙәмлеген күрһәтә халыҡтар араһындағы диалогҡа булышлыҡ итә.

Конференция залы күсмә мәҙәниәт стилендә биҙәлгән. Бында күсмә тормош тураһында йәнһүрәт фильмын ҡарарға мөмкин. Уңайлы ултырғыс-мендәрҙәр традицион төрки орнаменттар менән биҙәлгән, был уңайлы атмосфера булдыра.

Экспозицияла Тура-хан Визит-үҙәген асыу тантанаһында Бүләк ителгән Бөйөк дала халыҡтарының уникаль эйәрҙәре күрһәтелгән. Айырыуса иғтибарҙы тире эшкәртеү, орнаменттарҙың нәфис декоры һәм дала оҫталарының оҫталығын сағылдырған массив уҡсыҡтар йәлеп итә.

Башҡалар

Ял итеү зоналары

Музей проекты

Тура-хан мавзолейы тирәләй мәҙәни киңлек булдырыу проектында Шулай уҡ Евразия күсмә цивилизациялар музейын төҙөү планлаштырыла. Музейҙа булған ландшафтҡа органик рәүештә ингән ер аҫты силуэты буласаҡ. Музейҙың шыма формалары, проекттан күренеүенсә, тирә-яҡ мөхит менән бәхәсләшмәй. Музей күләме булған рельефҡа интеграцияланған. Ҡыҙыҡ, ҡыйыҡ йәйәүлеләр зонаһының бер өлөшө булып торасаҡ.

Музейҙа экспозиция залдары, сувенирҙар, кафелар, конференциялар залдары һәм 1000 урынлыҡ ҙур зал булдырыу планлаштырыла. Проект буйынса төп элемент һәм мөһим архитектура ҡарары булып асыҡ һауалағы урам экспозиция киңлеге тора. Бында композиция үҙәгендә күсмә халыҡтың символдарының береһе – тирмә урынлашҡан, ул күсмә цивилизациялар мираҫын, азатлыҡты символлаштыра, кешене үҙенең үткәне, бөгөнгөһө һәм киләсәге тураһында уйланырға мәжбүр итә.

Яңылыҡтар

Нимә яңылыҡ?